'Gekloonde winkelstraat is te stoppen'

Grand Hotel Europa, het boek van Ilja Leonard Pfeijffer dat op de valreep van 2018 uitkwam, is een klaagzang over de 'disneylandisering' van Venetië. Europese toeristische trekpleisters gaan ten onder aan hun eigen succes, doordat zij worden overspoeld door toeristen. Steden passen zich aan aan de wensen van de teenslippers dragende wereldburger, wat ten koste gaat van de culturele eigenheid.

Het wordt een keerzijde van globalisering genoemd, de verschraling van het culturele aanbod. De schuld hiervan neerleggen bij het toerisme is echter een beperkte voorstelling van zaken. Wat zijn de achterliggende oorzaken en hoe kunnen steden zich wapenen tegen cultuurverschraling?

Globalisering staat algemeen te boek als een verrijkende ontwikkeling. Aan de andere kant gaat het proces gepaard met het verlies van lokale waarden en tradities. In sommige gevallen levert een ander perspectief op zaken als mensenrechten en vrouwenkwesties een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van leven.

Gebrek aan fantasie
Tegelijkertijd verliezen steden allerlei kenmerken die hen in de eerste plaats zo bijzonder maken. Zo kun je als toerist in een winkelstraat in Tokio zomaar het gevoel hebben dat je over de Kalverstraat of de Spuistraat loopt.

Als bezoeker in een populaire Europese stad krijg je al gauw het idee dat een groot deel van de winkels, horecatentjes en evenementen bestaan bij de gratie van de toerist. Het toerisme is echter niet de enige ontwikkeling die bijdraagt aan cultuurverschraling. 

De toenemende verbondenheid maakt dat culturele voorkeuren door steeds meer mensen worden gedeeld. Mensen overal ter wereld halen 's ochtends hun koffie bij de Starbucks, lunchen bij de McDonald's, kopen hun sokken bij de H&M en kijken 's avonds in de bioscoop naar dezelfde Hollywoodfilm.

Dit consumentengedrag is een wisselwerking tussen het gebrek aan fantasie van de stedeling en de toerist, en het vermogen van winkel­ketens om hun producten aan het publiek op te dringen. Multinationals betalen de hoogste huren en vestigen zich op de meest aantrekkelijke plekken in de stad. 

De Britse denktank New Economics Foun­dation publiceerde een studie over 'clone towns'. Aanleiding was de verspreiding van een selecte groep winkelketens, waardoor Britse binnensteden steeds meer op elkaar zijn gaan lijken.

Negen Straatjes
40 procent van Britse steden zouden binnen deze categorie vallen. Beleidsmaatregelen die in het rapport worden genoemd om zulke ontwikkelingen tegen te gaan, zijn een ondergrens in de hoeveelheid eenmanszaken in een bepaald gebied, een bovengrens in de hoeveelheid winkelketens, het beschermen van eenmanszaken door middel van subsidies en het beperken van buitensporige huurverhogingen voor eenmanszaken.

In het trotse Italië van Pfeijffer nemen steden soms het heft in handen. Zo weigerde de burgemeester van Florence in 2016 de komst van een McDonald'svestiging aan de Piazza del Duomo om het lokale winkelaanbod te ondersteunen, en ontstond in Rome een burgerbeweging tegen de vestiging van een McDonald's nabij het Vaticaan. 

In Amsterdam worden de Negen Straatjes vaak aangehaald als voorbeeld waar grotere winkelketens langzaam maar zeker de eenmanszaken en boetiekjes verdrukken, en de Damstraat is berucht om haar Nutellashops en Argentijnse steakrestaurants. De gemeente heeft daarom winkelstraatmanagers aangesteld om de samenstelling van winkelgebieden te beschermen. 

Daarnaast staat Amsterdam sinds oktober 2017 in het centrum geen nieuwe winkels meer toe waarvan het aanbod voornamelijk op toeristen is gericht.

Cultuurverschraling
Het zijn belangrijke stappen om uitwassen te voorkomen. Maatregelen zijn voorlopig echter gericht op het remmen van cultuurverschraling, niet op het terugdringen ervan. Het doembeeld van kloonsteden vraagt aandacht voor de rol van multinationals in het opdringen van producten en het bepalen van het cultureel aanbod.

Stedelijk beleid kan een rol spelen door grotere ketens te weren en meer draagvlak te creëren voor lokale producenten. Even belangrijk is een consumentenbeweging die vaker gebruik maakt van het unieke culturele aanbod.

Op die manier is cultuurverschraling niet alleen toe te schrijven aan de toerist: ook lokale consumenten, beleidsmakers en de politiek dragen verantwoordelijkheid om steden te wapenen tegen cultuur­verschraling.